हवा प्रदूषण
हवा परदूषण भा वायु प्रदूषण धरती के वायुमंडल में मौजूद हवा में नोकसानदेह चीजन के प्रवेश होखे वाला परदूषण हवे। हवा में पहुँचे वाला ई महीन कण सभ आ जीवीय कण सभ बेमारी, एलर्जी पैदा क सके लें आ मौत के कारण बन सकेलें जबकि प्राकृतिक पर्यावरण के बाकी जिंदा जिया-जंतु आ बनस्पति के सेहत पर भी खराब असर डाल सके लें, आ मनुष्य निर्मित पर्यावरण के तत्व सभ के भी नोकसान पहुँचा सके लें। हवा प्रदूषण के कारण मनुष्य के काम भी हो सके ला, जइसे कि चिमनी से निकले वाला धुँआ; आ ई प्राकृतिक घटना सभ के कारण भी हो सके ला, उदाहरण खातिर ज्वालामुखी से निकले वाली नोकसानदेह गैस से भी हो सके ला।
साल 2008 के एक ठो रपट में, घरभितरिया हवा परदूषण आ खराब शहरी हवा गुणवत्ता, दुनों के सभसे खराब किसिम के जहरीला परदूषण के रूप में निशानदेही कइल गइल बा।[१] 2014 में आइल बिस्व स्वास्थ संगठन के रपट में बतावल गइल बा कि साल 2012 में पूरा दुनिया भर में 70 लाख लॉग के मौत भइल,[२] एह अनुमान से मिलत जुलत आँकड़ा अंतर्राष्ट्रीय ऊर्जा एजेंसी के भी रहल।[३][४]
प्रदूषणकारी
- कार्बन डाईऑक्साइड (टेम्पलेट:CO2)
- सल्फर ऑक्साइड (SOx)
- नाइट्रोजन ऑक्साइड (NOx)
- कार्बन मोनोऑक्साइड (CO) – CO रंगहीन, गंधहीन बिसैली बाकी कौनों संबेदना ना पैदा करे वाली।[५] इंजन में पेट्रोलियम पदार्थ के दहन (कंबशन) से निकले ले।[६]
- वोलाटाइल ऑर्गेनिक कंपाउंड (VOC)
- पार्टिकुलेट मैटर[७] [८]
- परसिस्टेंट फ्री रेडिकल्स[९][१०]
- सीसा, पारा, कैडमियम इत्यादि बिसैली धातु सभ।
- क्लोरोफ्ल्यूरोकार्बन (CFCs) – ओजोन के नोकसान, सीधे संपर्क में आवे पर इनहन में से कई गो आदमी दे सेहत खाती नोक्सान्देह।
- अमोनिया (NH3) – कई खेती के क्रिया सभ में निकले ला; उद्योग से निकले ला।[११]
- गंध — कूड़ा-कबाड़, सीवर, उद्योग के कचरा इत्यादि से निकले वाली बदबू।
- रेडियोएक्टिव प्रदूषणकारी – प्राकृतिक रेडियोएक्टिव क्षय से, मनुष्य द्वारा परमाणु बिस्फोट से।
- ग्राउंड लेवल पर ओजोन (O3)
- पेरोक्सीसेटाइल नाइट्रेट (Peroxyacetyl nitrate) (C2H3NO5) – similarly formed from NOx and VOCs.
स्रोत
प्राकृतिक
- धूर – कई अइसन इलाका से जहाँ बनस्पति के अभाव बाटे।
- ज्वालामुखी क्रिया से निकले वाली धूर आ बिबिध किसिम के गैस सभ। जइसे कि सल्फरडाइऑक्साइड इत्यादि।
- मवेशी सभ के पाचन क्रिया में निकले वाली मीथेन गैस।
- पानी लगा के खेती, जइसे कि धान से, निकले वाली मीथेन।
- कई जगह जमीन से अपने आप निकले वाली रैडान गैस।
मानवी स्रोत
- स्थाई, फैक्टरी आ पावर प्लांट से निकले वाला धुआँ आ गैस।
- मोबाइल रूप में, सड़क परिवहन से निकले वाला धुआँ
- हवाई जहाज सभ से निकले वाली गैस जिनहन से ऊपरी वायुमंडल में अवांछित बदलाव हो रहल बा।
- खेती के खड़ा डांठ जरावे से निकले वाला धुआँ।
घरभीतरिया हवा क्वालिटी
अगर घर के भीतर हवा के आवाजाही, मने कि वेंटीलेशन, बढ़ियाँ न होखे, घर के भीतरी हवा में प्रदूषक तत्व सभ एकट्ठा हो सके लें। ई खतरनाक हो सके ला काहें कि लोग आपना जादेतर समय घरे के भितरें बितावे लें। रैडान (Rn) गैस, एगो कैंसरकारी गैस, कई जगह धरती से निकले ले आ घर के भीतर इकट्ठा हो सके ले। घर में कारपेट आ प्लाई से फॉर्मलडीहाइड (H2CO) गैस निकले ले। पेंट आ अउरी अइसन रंग-रोगन के चीज सभ से सूखे पर वोलाटाइल ऑर्गेनिक कंपाउंड (VOCs) रिलीज होखे लें। सीसा आधारित पेंट से, सूखे पर अइसन महीन धूर (डस्ट) निकले ले जे साँस के साथे शरीर में परवेश क सके ले। इनहन के अलावा एयर फ्रेशनर, सुगंधित करे वाला पदार्थ, धूप-अगरबत्ती इत्यादि से भी, लोग खुद के द्वारा घर के भीतरी हवा में प्रदूषण क सके ला। लकड़ी जरावे आ गर्मी पैदा करे खातिर भी इस्तेमाल होखे वाला दहन सभ से घर के भीतर प्रदूषण हो सके ला।[१२] बिना उचित वेंटिलेशन वाला घर में कीड़ा-मकोड़ा आ मच्छरमार चीजन के छिड़काव से हवा के क्वालिटी खराब हो सके ले।
इतिहासी बिपति
अब तक के इतिहास में सभसे बड़ बिपति जे हवा में प्रदूषणकारी के तात्कालिक प्रवेश से भइल होखे, 1984 के भोपाल गैस त्रासदी के नाँव से जानल जाला।[१३] अमेरिकी कंपनी युनियन कार्बाइड (जेकरा के बाद में डाउ केमिकल कंपनी कीन लिहलस) के फैकटरी से खतरनाक रासायनिक गैस के लीकेज भइल जेह में 3787 लोगन के मौत भ गइल आ 150,000 से 600,000 लोग के नोकसान चहुँपल। एही तरह से यूनाइटेड किंगडम में, सभसे बुरा हवा प्रदूषण के घटना 4 दिसंबर 1952 के "ग्रेट स्मॉग" रहल जे लंदन के ऊपर बनल रहे। छह दिन में कुल 4,000 से बेसी लोगन के मउअत दर्ज कइल गइल आ हाल के दुबारा अनुमान माने लें कि एह में लगभग 12,000 लोग मुअल।[१४] सोवियत रूस में 1979 में अइसने एगो घटना भइल जब जैविक हथियार के प्रयोगशाला से सेवर्डलोस्क में एंथ्रेक्स के जीवाणु बहरें हवा में फइल गइलें आ 64 लोगन के मौत भइल।[१५] अमेरिका में, सिंगल घटना गिनावल जाय तब पेंसिलवेनिया के डोनोरा में अक्टूबर 1948 में करीब 20 लोगन के मौत भइल आ 7,000 लोग बेमार पड़ गइल।[१६]
संदर्भ
बाहरी कड़ी
- एयर क्वालिटी इंडेक्स, केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण बोर्ड, भारत। टेम्पलेट:In lang
- Global real-time air quality index map टेम्पलेट:In lang
- Air Quality Index (AQI) Basics टेम्पलेट:In lang
- International Conference on Urban Air Quality. टेम्पलेट:In lang
- Database: outdoor air pollution in cities, बिस्व स्वास्थ्य संगठन टेम्पलेट:In lang
- World Health Organization Fact Sheet on Air quality and health
टेम्पलेट:प्रदूषण टेम्पलेट:Authority control
- ↑ टेम्पलेट:Cite web
- ↑ टेम्पलेट:Cite web
- ↑ http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/WorldEnergyOutlookSpecialReport2016EnergyandAirPollution.pdf
- ↑ टेम्पलेट:Cite news
- ↑ टेम्पलेट:Cite Web
- ↑ "Vehicles, Air Pollution, and Human Health." Union of Concerned Scientists, www.ucsusa.org/clean-vehicles/vehicles-air-pollution-and-human-health
- ↑ टेम्पलेट:Cite web // American Heart Association. May 10, 2010
- ↑ J.R. Balmes, J.M. Fine, D. Sheppard Symptomatic bronchoconstriction after short-term inhalation of sulphur dioxide Am. Rev. Respir. Dis., 136 (1987), p. 1117
- ↑ टेम्पलेट:Cite web
- ↑ टेम्पलेट:Cite web
- ↑ टेम्पलेट:Cite web
- ↑ टेम्पलेट:Cite web
- ↑ टेम्पलेट:Cite news
- ↑ टेम्पलेट:Cite journal
- ↑ टेम्पलेट:Cite journal
- ↑ टेम्पलेट:Cite book